प्राणाचे किंवा श्वासाचे नियंत्रण करणे म्हणजे ‘प्राणायाम’. श्वासनियंत्रणाचे जास्तीत जास्त फायदे मिळावेत यासाठी प्राचीन योग्यांनी प्राणायामाचे अनेक प्रकार शोधले. योगसाधनेमध्ये प्राणायामांचा उपयोग शरीर आणि मनाच्या शुद्धीसाठी केला जातो. ध्यानाला सुरुवात करण्याची पूर्वतयारी म्हणूनदेखील हे प्राणायाम करतात आणि योगासने करत असताना आसनांचा आणि त्यांतून मिळणाऱ्या उर्जेचा जास्तीत जास्त फायदा व्हावा यासाठीही प्राणायामाचे महत्त्व आहे. यांतील क्रियांवर लक्ष केंद्रित व्हावे यासाठीही प्राणायाम उपयुक्त समजले जातात.  

नाडी शोधन प्राणायाम : शरीरातील विविध नसांची शुद्धी म्हणजे ‘नाडी शोधन’. या प्रक्रियेस किंवा प्राणायामाला ‘अनुलोम विलोम’ प्राणायाम असेही म्हणतात. नाडीशोधन प्राणायाम करताना आपल्या दोन्ही नाकपुड्यांच्या श्वासोच्छवासावर नियंत्रण करून शरीरातील दोन प्रकारच्या शक्तींचे संतुलन केले जाते. नाडी शोधन प्राणायामाचा मुख्य उद्देश आपल्या शरीरातील सर्व नाड्यांची शुद्धी(शोधन) करणे हा आहे. 

सर्वप्रथम मांडी घालून आरामात बसावे. शक्य असल्यास पद्मासनात अन्यथा सुखासनात बसावे. पाठीचा कणा ताठ ठेऊन हात आणि खांदे सैल ठेवावे. डोके दोन्ही खांद्याच्या मध्ये सरळ असावे आणि हनुवटी किंचित खालच्या बाजूला झुकलेली असावी. डोळे बंद करावेत. आता उजव्या हाताचा अंगठा आणि अनामिका (अंगठीचे बोट) यांचा वापर करून क्रिया करायची आहे. मधली दोन बोटे अलगदपणे कपाळावर टेकलेली राहतील याकडे लक्ष द्यावे. श्वास सर्वसाधारण करून घ्यावा. काही दीर्घ श्वास घेऊन लय एकसारखी करावी. आता अंगठ्याने उजवी नाकपुडी बंद करा आणि डाव्या नाकपुडीने श्वास आत घ्या. दीर्घ श्वास पूर्ण आत घेतल्यानंतर डावी नाकपुडी बंद करा आणि काही क्षण याच स्थितीत राहा. या स्थितीला अंतरिक कुंभक असे म्हणतात. त्यानंतर उजवी नाकपूडी मोकळी करून डावी तशीच बंद ठेवत हळू हळू उजव्या नाकपूडीने श्वास सोडा. याचप्रमाणे पुढे उजव्या नाकपुडीने श्वास घेऊन तो डाव्या नाकपूडीने सोडायचा आहे. अशा प्रकारे नाडीशोधन प्राणायामाचे एक आवर्तन पूर्ण होईल. 

या प्रक्रियेत श्वास सोडणे आणि घेणे याचे प्रमाण कायम ठेवण्यावर भर द्यावा. आंतरिक कुंभक केल्यानंतर श्वास बाहेर सोडताना एकदम बाहेर सोडू नये. त्याऐवजी नियंत्रित असा अगदी हाळू हळू सोडावा आणि त्यावर तुमचे पूर्ण नियंत्रण असावे. सहज जमेल इतकाच वेळ श्वास रोखावा आणि सोडताना अगदी सावकाश सोडावा. 

प्राणायामाची क्रिया करताना कोणत्याही प्रकारे जोर लावू नये. जराही अस्वस्थ वाटले, तर श्वास आणि उच्छवासाची लांबी कमी करावी किंवा साधना थांबवावी आणि तज्ज्ञांच्या सल्ल्याने क्रिया करावी. सर्दीने नाक चोंदलेले असेल, तर नाडीशोधन प्राणायाम करू नये. अशा वेळी श्वास घेण्यास त्रास होत असल्याने तो जबरदस्ती घेतल्यास गुंतागुंत होऊ शकते.  

दिवसभरात कधीही, कुठेही हा प्राणायाम करता येतो. मन शांत होण्यासाठी हा प्राणायाम खूप उपयुक्त ठरतो. ध्यान करण्यापूर्वी अथवा योगासने करण्यापूर्वी प्राणायाम केल्यास एकाग्रतेसाठी याचा विशेष फायदा होतो. थकल्यासारखे वाटत असेल, तर नाडी शोधनाची दहा बारा आवर्तने केल्याने मन शांत होऊन थकवा दूर होतो.